Novruzun gözəl çərşənbələrindən üçüncüsü martın 8-də yurdumuza qədəm qoyur. Xalqarasında ona Yel çərşənbəsi, Külək çərşənbəsi, Hava çərşənbəsi, Yelli çərşənbə,Küləkoyadan çərşənbə deyirlər. Beləcə, Boz ayın müqəddəs çərşənbələrindən sayılan vətəbiətin ünsürləri ilə bağlı olan Sudan içdik, Oddan keçdik, indi də Küləyin həzin mehinəbələnirik.
Qədim etiqadlara görə, bu çərşənbə axşamında oyanan külək ərzi dolaşaraq suyu, oduhərəkətə gətirir. Yel çərşənbəsində əsən mehin də, küləyin də ahəngində bir hərarət olur. Gün ərzində havanın bir neçə dəfə dəyişməsi küləyin təmizlənməsi kimi başa düşülür. Hərbir çərşənbənin öz adı, öz mənası, öz yozumu var. Folklor nümunələrində, xüsusilə dədastanlarımızda, eləcə də əski etiqadlarda Yer üzündə küləyin iki rəngi göstərilir: qara və ağ. Hətta deyimlərdə belə bir ifadə var ki, hansı qarğışdan, xoşa gəlməyən ifadədən narazılıqyaranarsa, nənələr tez deyərdi: "Ağzından qara yellər aparsın". Yaxud da elə, obaya, ailəyə, nəslə xeyir-dua verəndə söyləyərdilər: "Üstünüzə ağ yellər əssin". Xəzərətrafı, xüsusilə dəAbşeron bölgəsində küləyin başqa adları var: Xəzri və Gilavar. Əski inamlara görə, qarakülək siyah, ağ külək bəyaz, xəzri göy, gilavar isə qırmızı libasda təsvir edilir. Bu rənglərində mifik mənaları var. Deyilənə görə, çərşənbə bayramında yurdumuzda dolaşan küləkməhz bu dördlüyün rəngindən özünə pay alır və qısa müddətdə aləmi gəzir. Ona görə dəhava təbdən-təbə, rəngdən-rəngə düşür.
İlaxır çərşənbəsinin məhz üçüncüsünün Küləklə bağlanması qədim zamanlardanmövcuddur. Şifahi xalq yaradıcılığında Yelin müqəddəsliyi, ucalığı, qüdrəti ilə bağlımüxtəlif nəğmə, mif, əfsanə, inanc, atalar sözü, bayatılar, tapmacalar var.
İnsanın oda, suya, küləyə, torpağa ehtiyacı yalnız Novruz günlərində baş qaldırmır. Sadəcə, Novruz şənliklərində bu ünsürlərin adı ilə bağlı İlaxır çərşənbələrinin məhəbbətlə, təntənə ilə qeyd edilməsi etiqadla bağlıdır. Qəribədir, müdrik fikirlər elə məntiqi əsasasöykənib ki, hər oxuduqca sənə yeni gəlir və düşünürsən. Məsələn, "Yel qayadan nə aparar", "Yelnən gələn, selnən gedər", "Yel apardığını qaytarmaz", "Yelin işini bilmək olmaz", "Külək kimi hərdən bir yana əsmə" ifadələri tarixin sınağından çıxıb. Bayatı və ağılarda daküləklə bağlı yaddaqalan, dillər əzbəri olan, hətta mahnıya, nəğməyə çevrilən folklornümunələri çoxdur:
Yel əssin yelə dəysin,
Meh əssin telə dəysin.
Tək əldən nə çıxar,
Əl gərək ələ dəysin.
* * *
Xırmanda şana qaldı,
Yel əsdi şana qaldı.
Xırmana bir qız gəldi,
Saçı nişana qaldı.
Bilməcələrdə də xalqın təfəkkürü, idrak, düşüncə tərzi özünü büruzə verir. Ümumiyyətlə, tapmacalara adi uydurma, oyun kimi baxmaq düz geyil. Hər bir tapmacadadövrün ovqatı, həm də öyrətmək, öyrənmək meyili güclüdür: "Əl ilə tutmaq olmaz, göz iləgörmək olmaz" (Külək).
Hər yan ələk-vələkdir,
İşi tamam kələkdir.
Dəyirmana can verər,
Xırmana da gərəkdir (Külək).
* * *
Üç qardaşım var,
Biri suluyur,
Biri üfürür.
Biri bitirir (Yağış, Yel, Günəş).
Xalq hələ qədim dövrlərdən küləyə Allahın qüdrəti kimi baxmış, ona mehr və məhəbbətgöstərmişdir. Hətta bu barədə dini ədəbiyyatlarda da müəyyən məlumatlar var. Qurani-Kərimdə də küləyin Allah tərəfindən göndərildiyi və onun mərhəmətli, qəzəblixüsusiyyətlərə malik olduğu qeyd edilir. Nənələr həmişə söyləyib: "Yel əsdirənisöyləməzlər", "Yelin adına nəzir deyərlər".
İnanclara görə, Yel çərşənbəsi axşamı ağac altında durub niyyət edərlər və Yel babanıköməyə çağırarlar. Əgər həmin anda meh hiss etsən və ağacın budaqları torpağa toxunsa, deməli, arzun yerinə yetəcək. Tanrı diləyini eşidib. Qədim zamanlarda xırmanın mövcudolduğu vaxtlarda Yellə bağlı yaranmış ən çox inanclar taxılla, çörəklə xırmanla bağlı olardı.Hətta bəzi yerlərdə Küləyi tərənnüm edərək onun şəninə ağız-ağıza verərək nəğməoxuyarmışlar. Buna el arasında "Yel baba" mərasimi deyərdilər:
Ay Yel baba, Yel baba,
Tez gəl baba, gəl baba.
Sovur bizim xırmanı,
Atına ver samanı.
Dən yığılıb dağ olsun,
Yel babamız sağ olsun.
Küləklə əlaqədar müxtəlif miflər və mərasimlər mövcuddur. Deyilənə görə, Novruzbayramının obrazlarından biri olan Fatı qarı yeddi rəngli ip əyirib hərəsini bir bağlamayayığaraq dizinin altına qoyubmuş. Birdən necə olursa, axırıncı bağlama qarının dizininaltından çıxıb kənara düşür. Qəzəblənən Fatı qarı Yelə qarğış edir: "Azarım-bezarım dəymişYel baba, hardan gəlib çıxdı axı?" Bu deyinməkdən sonra qarının o biri bağlamaları dadiyirlənməyə başlayır. Fatı qarı buna dözməyərək qarğışı-qarğışa calayır və onun bugileyləri, söyüşləri öz başına bəla gətirir. Yel baba qarının iplərini qanadlarına alaraqüfüqlərə qədər aparır. Deyilənə görə, o vaxtdan Fatı qarının ipləri yeddirəngli qurşağadönərək göydə parıldayır. Qarı da nə qədər edirsə, nə Yel babanı vura bilir, nə də ipləritutur. Odur ki, gur yağışdan sonra üfüqdə görünən yeddirəngli qurşağa el arasında "Fatıqarının hanası" da deyirlər. Sonralar Fatı qarı üzünü göyə tutaraq nə qədər nəğmə oxusa da, Yel baba onu eşitmədi:
Yelli babam,
Yel babam.
Telli babam,
Tel babam,
Gül babam.
Dərdimi gəl bil babam,
Gəl babam, ay gəl, babam.
Artıq hər şey gec oldu. Qarının aşı təknədə, başı çiynində qaldı. Ona görə də atalar deyibki, nə küləkdən aman dilə, nə küləyə qarğış elə. Bəlkə də elə buna görə ataların hikmətlisözlərini həmişə yada salmaq lazımdır: "Yel aparan yelinki, yerdə qalan mənimki", "Yeləsəndə yellənər, yol görəndə yollanar", "Yel üfürdü, su töküldü", "Yel apardığınıqaytarmaz", "Yelə qoşulan uzağa getməz".
Beləcə, Boz ayın müqəddəs çərşənbələrindən sayılan və təbiətin nemətləri ilə bağlı olan
F.XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2011.-8 mart.- S. 8.
.jpg)
